Przebieg wywiadu swobodnego

 W technice wywiadu swobodnego dynamika rozmowy przechodzi przez kilka faz, które badacz powinien sobie zaplanować, pamiętając jednak, że każde spotkanie z badanym jest niepowtarzalne i prowadzący wywiad powinien elastycznie odnosić się do struktury scenariusza wywiadu czy też jego dyspozycji. W każde z faz wywiadu prowadzący ma pewne szczególne zadania do zrealizowania.

I. CZĘŚĆ TOWARZYSKO-WYJAŚNIAJĄCA

Na początek musi zidentyfikować Respondenta i upewnić się, że odpowiada on wymogom zakreślonym w kryteriach selekcyjnych do wywiadu. W fazie tej Prowadzący musi wyjaśnić badanemu kto się do niego zwraca i po co. Powinien przedstawić temat rozmowy i ogólnie nakreślić czego dotyczyć będzie wywiad. Wypada także wyjaśnić badanemu dlaczego zwracamy się akurat do niego a nie do kogoś innego oraz uprzedzić o ramach czasowych spotkania, czyli powiedzieć ile zajmiemy mu czasu. Prowadzący wywiad powinien także zapewnić Badanego o anonimowości wywiadu oraz poufności uzyskanych informacji. I właśnie w tej fazie jest moment, w którym musimy poprosić Badanego, by zgodził się na nagrywanie wywiadu. W większości sytuacji Badani rozumieją potrzebę rejestracji, ale niekiedy trzeba przekonać Rozmówcę, że nagrywanie pozwoli nam niczego nie zagubić z przekazanych danych oraz skoncentrować się na rozmowie bez konieczności robienia notatek na bieżąco. Można rozpocząć rejestrację dopiero wówczas, gdy Respondent zgodzi się na nagranie. Ta pierwsza faza wywiadu służy także nawiązaniu kontaktu psychicznego z Badanym i zdobyciu jego przychylności. Postawa badacza powinna być otwarta. Nie powinien on niczemu się dziwić i dostosować się do zwyczajów panujących w środowisku, które bada.

II. CZĘŚĆ WŁAŚCIWA

W tej części Prowadzący wywiad zdobywa informacje pozwalające rozstrzygnąć postawiony problem badawczy. Zaczynamy od ogólnego sformułowania tematu. Pierwsze pytanie nie może być za trudne. Zadajemy raczej proste, w miarę neutralne pytanie, dobrze wprowadzające w temat.

Jeżeli w wywiadzie chcemy poruszyć kwestie kontrowersyjne, drażliwe lub trudne - wszystkie tego rodzaju sprawy poruszamy w środkowej części wywiadu - tak aby dać Respondentowi możliwość przygotowania się do nich, a następnie ochłonięcia i domknięcia poruszonych drażliwych lub trudnych tematów. 

Wywiad prowadzimy tematycznie, ale tak, aby jak najbardziej przypominał naturalną rozmowę. Pomiędzy blokami tematycznymi powinny być płynne przejścia. Ale jednocześnie prowadzący powinien być czujny - rozpoznawać każdy nowy wątek tematyczny i gdy taki się pojawi - próbować dowiedzieć się na jego temat jak najwięcej. Prowadzący musi być też otwarty, aktywnie szukać nowych tematów i wątków oraz naturalnych przejść pomiędzy nimi.   

REGUŁY SONDOWANIA I ZGŁĘBIANIA TEMATU

Istnieje wiele szczegółowych reguł dotyczących drążenia i pogłębiania tematu.

1) Pytania filtrujące - należy sprawdzać na ile sensowne jest zadawanie dalszych szczegółowych pytań. Musimy na bieżąco orientować się czy Rozmówca może nam w ogóle udzielić na nie odpowiedzi, czy posiada odpowiednią wiedzę i doświadczenia by udzielać nam informacji. Sprawdza się to poprzez stawianie pytań filtrujących.

2) Najpierw pytamy o fakty - potem o opinie. Jedynym wyjątkiem są badania, w których chcemy ujawnić istniejące stereotypy lub spontaniczne, nieprzemyślane reakcje Respondentów.

3) Najpierw pytania ogólne - potem szczegółowe. Ma to swoje uzasadnienie. Pytania ogólne pozwalają Badanemu zacząć myśleć na dany temat, przypominać sobie szczegóły związane z danym zagadnieniem i wprowadzają Badanego w poszczególne bloki tematyczne. Ponadto dzięki takiemu podejściu Badacz nie odsłania od razu swojego toku rozumowania, dzięki czemu nie narzuca go Badanemu i daje mu przestrzeń aby on sam się wypowiedział.

4) Raczej pytania otwarte niż zamknięte. Zasada ta również służy temu aby dać szansę Respondentowi na swobodną wypowiedź zgodnie z Jego własnym tokiem myślenia bez sugestii ze strony prowadzącego. Każde pytanie zamknięte sugeruje sposób ujmowania problemu przez badacza. Nie oznacza to, że nie wolno nam zadać pytań rozstrzygających lub zamkniętych w ogóle, ale powinno być ich w wywiadzie zdecydowanie mniej.

5) Pytania dodatkowe - pogłębiające, sondujące, precyzujące. Ich rola jest nie do przecenienia. Prowadzący musi intelektualnie kontrolować sytuację wywiadu, sprawnie oceniać na bieżąco czy uzyskane informacje są już wystarczająco zrozumiałe i precyzyjne.

6) Motywowanie do wysiłku. Niekiedy zadania, jakie stawiamy przed Badanymi są trudne, wymagają wysiłku, zastanawiania się, przypominania sobie, porównywania, więc ważne jest aby Respondent rozumiał o co konkretnie go prosimy. Prowadzący musi to na bieżąco monitorować, upraszczać pytania, jeśli są zbyt skomplikowane, upewniać się, że Badany rozumie ich sens. Może też okazać się konieczne motywowanie Badanego do dodatkowego wysiłku intelektualnego (np. Wiem, że to było bardzo dawno, może Pani tego nie pamiętać, ale...). Oznacza to, że prowadzący wywiad musi być cały czas czujny i dbać nie tylko o przebieg wywiadu rozumiany jako ciąg zadawanych pytań i wysłuchiwanych odpowiedzi, ale o całość atmosfery, w jakiej toczy się rozmowa.

7) Zawsze na koniec zadajemy "sakramentalne pytanie": Czy jeszcze chciałby Pan coś dodać na ten temat? Musimy się upewnić, że daliśmy Respondentowi szansę na pełną wypowiedź, że nie pozbawiliśmy go możliwości wyrażenia tego, co chciał powiedzieć, a przede wszystkim, że poruszone zostały wszystkie istotne aspekty omawianego tematu.

REGUŁY DOTYCZĄCE JĘZYKA

Bardzo ważne w trakcie prowadzenia wywiadu są reguły dotyczące języka, jakim się posługujemy. Ważne też aby nie był to język formalny ani sztuczny. Na pewno musi być pozbawiony elementów drażliwych, sugerujących oraz obraźliwych. Musi to być język zrozumiały dla Respondenta. Stąd czasami badacz wybiera na osoby prowadzące wywiady swoistych pośredników - osoby pochodzące ze środowiska, które chce on badać. 

REGUŁY DOTYCZĄCE ATMOSFERY WYWIADU

Zazwyczaj w badaniach socjologicznych dążymy do tego aby wywiad przebiegał w dobrej przyjaznej atmosferze. Wiąże się to z pewną wizją wywiadu. Starsze podręczniki metodologii przedstawiają go jako sytuację neutralną i bezosobową, przyjmując założenie, że bez większego wysiłku ze strony badacza - badany chętnie odpowie na jego pytania i udzieli mu wyczerpujących informacji, ponieważ jest pozytywnie nastawiony do badań. W rzeczywistości wywiad jest spotkaniem dwojga ludzi i rzadko bywają "bezosobowe" i "neutralne". W socjologii unikamy "wywiadu twardego" - charakterystycznego np. dla dziennikarstwa, w którym zakłada się, że Rozmówca sam nie ujawni prawdy, trzeba go potraktować ostro, twardo naciskać i stawiać pod ścianą aby tą prawdę z niego wydobyć. Socjologiczna koncepcja wywiadu odwołuje się raczej do tzw. "wywiadu miękkiego", zakładając, że prowadzący może co najwyżej odwoływać się do pewnych pozytywnych bodźców, by zachęcić Badanego do udzielenia pogłębionych wypowiedzi. Z całą pewnością w podejściu tym NIE WOLNO: oceniać Respondenta, krytykować go, ujawniać własnych poglądów, które mogłyby wywierać presję na badanego. Respondentowi okazujemy życzliwość i zainteresowanie. Nie wykazujemy rozbieżności czy też sprzeczności w wypowiedziach respondentów.

III. ZAKOŃCZENIE WYWIADU

Na koniec zadajemy "sakramentalne" pytanie: Czy chciałaby Pani coś dodać? Czy chciałby Pan coś dodać? Możecie się zdziwić, jakie informacje mogą niekiedy pojawić się właśnie na końcu - po zadaniu tego pytania. Pamiętajmy aby na koniec przejrzeć dyspozycje do wywiadu żeby zorientować się czy niczego ważnego nie pominęliśmy. Przejrzeć swoje notatki. Koniecznie podziękować Badanemu za poświęcony przez niego czas i włożony wysiłek - należy podkreślić zasługi Respondenta i jego wkład w badania nad danym zagadnieniem. Warto także zapewnić sobie możliwość powrotu do Respondenta, gdyby w trakcie opracowania materiału coś było dla nas jeszcze niejasne lub niezrozumiałe.